'Met empathie alleen kom je er niet'

Gezondheidszorg die louter op empathie en liefdadigheid berust? Geen goed idee, vindt filosoof Ignaas Devisch. ‘Om iedereen te helpen heb je georganiseerde solidariteit nodig. Maar liefdadigheid kan een zeer waardevolle aanvulling zijn. Daarom bewonder ik Kom op tegen Kanker. Jullie hebben echt een unieke plek verworven.’

Ignaas Devisch is professor in de filosofie, medische filosofie en ethiek, en auteur van een boek met de stekelige titel Het empathisch teveel, op weg naar een werkbare onverschilligheid. ‘Ik kreeg prompt een paar ongeruste telefoontjes. Bestaat dat dan, té empathisch? Hoezo we moeten onverschillig zijn? Voor alle duidelijkheid: ik heb niets tegen empathie. Mijn betoog is alleen dat het niet volstaat om iedereen te helpen.’ 

Je maakt een onderscheid tussen empathie en liefdadigheid enerzijds, en solidariteit anderzijds. 

‘Het zijn natuurlijk verwante begrippen, maar ik haal ze uit elkaar om mijn analyse wat scherper te kunnen stellen.’ 

Hoe definieer je empathie?

‘Empathie is het vermogen je in te leven in wat je denkt dat de belevingswereld van anderen is. Je ziet een persoon die verdrietig kijkt, dus je gaat ervan uit dat die ook echt verdrietig is. Op basis daarvan kun je dan medeleven voelen. Ga je ook tot actie over, dan vertaalt zich dat vaak in liefdadigheid.’

Maar liefdadigheid alleen kan nooit het antwoord zijn, stel je. Waarom niet? 

‘Omdat je bij empathie een persoon voor ogen hebt. Je wilt die specifieke mens steunen. Daarom gaat liefdadigheid vaak naar mensen in je omgeving, naar goede doelen waarin je je herkent. Het probleem is: soms voel je je aangesproken, soms niet. Er is ook altijd een limiet. Je kunt niet eindeloos helpen of aan iedereen geven.’

Wat is het verschil met solidariteit?

‘Solidariteit is een collectief verhaal. We leven in een land met 11 miljoen mensen die elkaar niet persoonlijk kennen. Dan is georganiseerde solidariteit de beste manier om zorg op te bouwen: sociale zekerheid, gezondheidszorg … Je kunt geen gezicht op al die mensen plakken, maar je bent wel bereid om bij te dragen aan het systeem. Solidariteit knipt de persoonlijke band tussen schenker en ontvanger door. Dan gaat het niet meer alleen over baby Pia, maar ook over alle andere baby’s die ziek zijn. Wie je ook bent, je krijgt hulp.’

Staat solidariteit onder druk, vind je?

‘Dat gevoel heb ik niet. Misschien beschouwen we onze gezondheidszorg soms als te vanzelfsprekend, terwijl die toch goed werkt en toegankelijk is. We moeten ons vooral hoeden voor stemmen die zeggen: schaf die solidariteit maar af en vervang ze door liefdadigheid, zodat de mensen zelf kunnen beslissen waar ze hun zuurverdiende centen aan uitgeven.’ 

De Amerikaanse gezondheidszorg toont dat die aanpak niet zo efficiënt is. 

‘In de VS is die per persoon duurder dan hier, maar de resultaten zijn minder goed en veel mensen vallen uit de boot. De gaten proberen ze dicht te rijden met charity, liefdadigheid. Elk goed doel vecht daar voor zijn deel. Het risico op willekeur is groot. Patiënten of aandoeningen die ‘sympathiek’ zijn of slim in de markt gezet worden, krijgen hulp. Voor minder ‘sexy’ ziektes is er niets.’

Waar situeer je Kom op tegen Kanker? Veel vrijwilligers worden getriggerd door een persoonlijk verhaal, maar de opbrengst gaat naar alle mensen die door kanker getroffen worden. 

‘Het eerste is empathie, het tweede solidariteit. De werkingsmiddelen worden via liefdadigheid ingezameld, maar ze leiden wel tot een professioneel georganiseerde en brede solidariteit, die diep in het maatschappelijke weefsel verweven zit. Daarmee heeft Kom op tegen Kanker een unieke plek verworven.’

We proberen ook op het beleid te wegen, en wijzen de overheid op blinde vlekken.

‘Jullie belichten aspecten waar het grote overheidsapparaat misschien niet aan denkt, zoals patiëntgerichtheid. Ik ben onder de indruk van jullie lobbywerk. Kom op tegen Kanker heeft invloed op de agenda van de overheid en doet sterk beleidsvoorbereidend werk. Dat is de rol van dat fameuze middenveld: voelen waar het beleid tekortschiet en dat signaleren. Die tussenschakel is van cruciaal belang om de samenleving te organiseren.’ 

Goed bezig dus?

‘Ik ben fan van het eerste uur. Jullie evolutie is imposant. Je zou elke aandoening zo’n organisatie toewensen. Het enige risico is dat je het té goed doet. Dan zegt het beleid misschien: laat ze maar doen. De basiszorg moet een overheidstaak blijven en Kom op tegen Kanker moet zijn kritische rol spelen en het beleid op zijn verantwoordelijkheden wijzen. Een beetje afstand is gezond.’

Engageer je je zelf voor Kom op tegen Kanker? 

‘Professioneel ben ik al een paar keer gevraagd voor werkgroepen en projecten. Privé neem ik af en toe deel aan de loop- en fietsacties – sport is mijn enige hobby. In mijn directe omgeving zijn enkele mensen aan kanker gestorven. Daardoor is je gevoeligheid voor het thema altijd wat scherper.’